ﻣﻔﺴﺮان و ﻣﺘﻜﻠﻤﻴﻦ ﺑﺮاي ﺣﻞ اﻳﻦ اﺧﺘﻴﺎر ﻣﻌﻀﻞ ﺗﻀﺎد آﻳﺎت ﺟﺒﺮ و ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﮔﻤﺮاه ﻳﺎ ﻫﺪاﻳﺖ ﻛﺮدن ﺧﺪا، اذن ﺧﺪاﺳﺖ . ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ در آﻳﻪ زﻳﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ: -ﻳﻌﻘِﻻََ ﻟِﻨَﻔْﺲٍ أَن ﺗُﺆْﻣِﻦَ إِﻻﱠ ﺑِﺈِذْنِ اﻟﻠّﻪِ وﻳﺠﻌﻞُ اﻟﺮﱢﺟﺲﻋﻠَﻰ اﻟﱠﺬِﻳﻦ َ وﻣﺎ ﻛَﺎن ﻠُﻮن (100 )ﻳﻮﻧﺲ ﺗﺮﺟﻤﻪ : و ﻫﻴﭻ ﻛﺲ را ﻧﺮﺳﺪ ﻛﻪ ﺟﺰ ﺑﻪ اذن ﺧﺪا اﻳﻤﺎن ﺑﻴﺎورد و]ﺧﺪا [ ﺑﺮ ﻛﺴﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﻧﻤﻰ اﻧﺪﻳﺸﻨﺪ ﭘﻠﻴﺪى را ﻗﺮار ﻣﻰ ( 100)دﻫﺪ ﻳﻌﻨﻲ ﺧﺪا اﺟﺎزه داده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺑﺎ ﻋﻠﻞ و ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺜﻞ ﻣﺤﻴﻂ و ﻋﻘﻞ و اﺧﺘﻴﺎر، ﮔﻤﺮاه و ﻳﺎ ﻫﺪاﻳﺖ ﺷﻮﻧﺪ، ﻧﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺧﺪا ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎ و ﺑﺪ ﻛﻨﺪ ون دﺧﺎﻟﺖ اراده ي ﺑﺸﺮ او را ﮔﻤﺮاه ﻳﺎ ﻫﺪاﻳﺖ . ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ ﺧﺪا در ﻃﻮل ﻋﻠﻞ اﺳﺖ و ﺑﺪﻳﻦ ﻟﺤﺎظ ﻫﻤﻪ ي ﻛﺎرﻫﺎ را ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﺧﺪا ﻫﻢ ﻧﺴﺒﺖ داد .اﺳﺖ اﻳﻦ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻋﻮام ﭘﺴﻨﺪي . اﻣﺎ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ اﺳﺖ دﻟﻴﻞ اﻳﻦ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻏﻠﻂ . اوﻻ :رﺳﺎﻧﻨﺪ اﻣﺜﺎل آﻳﻪ ي ﻓﻮق ﻫﻢ ﺟﺒﺮ را ﻣﻲ .ﺗ ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻼش ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﺪاﻳﺖ ﺷﻮد وﻟﻲ ﺧﺪا اﺟﺎزه ﻧﻤﻲ دﻫﺪ ﭘﺲ او ﮔﻤﺮاه ﻣﻲ ﻣﺎﻧﺪ و ﺑﻪ ﺟﻬﻨﻢ ﻣﻲ رود .اﺳﺖ اﻳﻨﻬﻢ ﺟﺒﺮ .ﺛﺎﻧﻴﺎ : در ﻗﺮآن ﻫﺮ ﻛﺠﺎ ﻛﻪ اذن ﺧﺪا ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﻮده ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ از ﻟﻐﺖ اذن اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﻨﺤﻮﻳﻜﻪ در ﻣﻮارد ﺑﺴﻴﺎري اﷲ “ ﺗﺮﻛﻴﺐ دار ” ﺑﺎذن و ﻳﺎ ﻣﺸﺎﺑﻪ آن در ﻗﺮآن و ﺟﻮد ﻓﻮق د ﻣﺜﻞ آﻳﻪ ي .ﺛﺎﻟﺜﺎ : اذن ﺑﺎ ﻗﻄﻌﻴﺖ ﻫﺪاﻳﺖ و ﻳﺎ ﻗﻄﻌﻴﺖ ﮔﻤﺮاﻫﻲ ﻧﻤﻲ ﺳﺎزد . ﻳﻌﻨﻲ اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻋﻠﻞ و ﻋﻮاﻣﻞ ﻋﺎدي ﻫﺪاﻳﺖ و ﻳﺎ ﮔﻤﺮاه ﺷﻮد، اﻣﻜﺎن ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻋﻘﻴﺪه اش وﺟﻮد دارد ﻛﻪ از ﻫﺪاﻳﺖ ﺑﻪ ﮔﻤﺮاﻫﻲ و ﻳﺎ از ﮔﻤﺮاﻫﻲ ﺑﻪ ﻫﺪاﻳﺖ ﺑﺮود . اﻣﺎ در
آﻳﺎت ﺟﺒﺮ، ﺧﺪا ﻫﺪاﻳﺖ و ﮔﻤﺮاه ﺷﺪن ﺗﻮﺳﻂ را، ﻗﻄﻌﻲ ﻗﻠﻤﺪاد ﻛﺮده اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺑﻌﺪ از ﻫﺪاﻳﺖ ﺗﻮﺳﻂ ﺧﺪا، ﻫﻴﭻ ﻋﺎﻣﻠﻲ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻓﺮد را ﮔﻤﺮاه ﻛﻨﺪ و ﺑﺎﻟﻌﻜﺲ . ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر، ﻫﺪاﻳﺖ و ﮔﻤﺮاه ﻛﺮدن اﺟﺒﺎري ﺗﻮﺳﻂ ﺧﺪا ﺑﺪون دﺧﺎﻟﺖ اراده ي ﺑﺸﺮ اﺳﺖ. ﭼﻬﺎرم اﻳﻨﻜﻪ اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪا را ﺻﺮﻓﺎ اﺟﺎزه ي ﺧﺪا ﺗﻠﻘﻲ ﻛﻨﻴﻢ، ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪا در ﻛﻠﻴﻪ ي آﻳﺎت ﻓﻮق ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺸﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد و ﺑﺎ ﻗﻄﻌﻴﺖ ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪا ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد . ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻛﺴﻲ را ﺧﺪا ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﻤﺮاه ﻛﻨﺪ اﻣﺎ آن ﻓﺮد ﺧﻮدش ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮔﻤﺮاه ﺷﻮد در اﻳﻨﺼﻮرت ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪا ﺗﺤﻘﻖ ﻧﻤﻲ ﻳﺎﺑﺪ وﺑﺎﻟﻌﻜﺲ و اﻳﻦ ﺑﺎ ﻗﻄﻌﻴﺖ ﻣﻮﺟﻮد در آﻳﺎت ﺟﻮر در ﻧﻤﻲ آﻳﺪ .دا در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺗﻐﻴﻴﺮ دن ﻣﻌﻨﻲ ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪا ﺑﻪ اﺳﺖ اذن ﺧﺪا ﻣﻌﺎدل ﺑﺴﺘﻦ دﺳﺖ ﺧﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺮآن آﻧﺮا ﻧﻔﻲ ﻛﺮده : - ﺑﻞْ ﻳﺪاه ْﻮاُ ﺑِﻤﺎ ﻗَﺎﻟ ْ ﻳﺪاﻟﻠّﻪِ ﻣﻐْﻠُﻮﻟَﺔٌ ﻏُﻠﱠﺖأَﻳﺪِﻳﻬِﻢوﻟُﻌِﻨُﻮا وﻗَﺎﻟَﺖِ اﻟْﻴﻬﻮد ) ﻳﻨﻔِﻖُ ﻛَﻴﻒﻳﺸَﺎء ِ ﻣﺒﺴﻮﻃَﺘَﺎن (64ﻣﺎﺋﺪه ﺗﺮﺟﻤﻪ :دﺳﺖ ﻳﻬﻮد ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺧﺪ ا ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ دﺳﺘﻬﺎى ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎد و ﺑﻪ ] ﺳﺰاى [رﺣﻤﺖ آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ از ﺧﺪا دور ﺷﻮﻧﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﻫﺮ دو دﺳﺖ او ﮔﺸﺎده اﺳﺖ ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻣﻰ (64) ﺑﺨﺸﺪ در اﻳﻦ آﻳﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪا ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﺷﺮط ﻳﺎ ﻋﺎﻣﻞ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺴﺖ.
وﺟﻮ در دو آﻳﻪ ي ﭘﺸﺖ ﺳﺮﻫﻢ زﻳﺮ ﺑﺼﺮاﺣﺖ اﻳﻦ ﺗﻀﺎد د دارد دﻗﺖ ﻛﻨﻴﺪ:
- ﺎؤُﻧَﺎ وﻻَ ﺣﺮﱠﻣﻨَﺎ ﻣِﻦ ﺷَﻲءٍ ﻟَﻮﺷَﺎء اﻟﻠّﻪﻣﺎ أَﺷْﺮَﻛْﻨَﺎ وﻻَ آﺑ ْ أَﺷْﺮَﻛُﻮا َ اﻟﱠﺬِﻳﻦ ُ ﺳﻴﻘُﻮل ﺑﺄْﺳﻨَﺎ ﻗُﻞْ ﻫﻞْ ﻋِﻨﺪﻛُﻢ ﻣﻦْ ﻋِﻠْﻢٍ ْﻮاُ ﻣِﻦ ﻗَﺒﻠِﻬِﻢ ﺣﺘﱠﻰ ذَاﻗ َ ﻛَﺬَﻟِﻚﻛَﺬﱠباﻟﱠﺬِﻳﻦ َ ﻟَﻨَﺎ إِن ﺗَﺘﱠ ﻓَﺘُﺨْﺮِﺟﻮه ﴿ إِﻻﱠ اﻟﻈﱠﻦﱠ وإِنْ أَﻧﺘُﻢإَﻻﱠ ﺗَﺨْﺮُﺻﻮن َ ﺒِﻌﻮن ﴾148اﻧﻌﺎم ﻗُﻞْ ﻓَﻠِﻠّﻪِ ﴿ َ اﻟْﺤﺠﺔُ اﻟْﺒﺎﻟِﻐَﺔُ ﻓَﻠَﻮﺷَﺎء ﻟَﻬﺪاﻛُﻢأَﺟﻤﻌِﻴﻦ ﴾149اﻧﻌﺎم ﺗﺮﺟﻤﻪ : ﻛﺴﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﺷﺮك آوردﻧﺪ ﺑﻪ زودى ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﻔﺖ اﮔﺮ ﺧﺪا ﻣﻰ ﻧﻤﻰ ﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﺎ و ﻧﻪ ﭘﺪراﻧﻤﺎن ﺷﺮك آوردﻳﻢ و ﭼﻴﺰى را ﺗﺤﺮﻳﻢ ﻧﻤﻰ ﻛﺮدﻳﻢ ﻛﺴﺎﻧﻰ ﻫﻢ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از آﻧﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﻫﻤﻴﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻜﺬﻳﺐ ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﻋﻘﻮﺑﺖ ﻣﺎ را ﭼﺸﻴﺪﻧﺪ ﺑﮕﻮ آﻳﺎ ﻧﺰد ﺷﻤﺎ داﻧﺸﻰ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ آن را ﺑﺮاى ﻣﺎ آﺷﻜﺎر ﻛﻨﻴﺪ ﺷﻤﺎ ﺟﺰ از ﮔﻤﺎن ﭘﻴﺮوى ﻧﻤﻰ ﻧﻤﻰ ﻛﻨﻴﺪ و ﺟﺰ دروغ (148)ﮔﻮﻳﻴﺪ ﺑﮕﻮ ﺑﺮﻫﺎن رﺳﺎ وﻳﮋه ﺧﺪاﺳﺖ و اﮔﺮ ]ﺧﺪا [ﻣﻰ ﻗﻄ ﺧﻮاﺳﺖ ﻌﺎ ﻫﻤﻪ ﺷﻤﺎ را ﻫﺪاﻳﺖ ﻣﻰ ( 149)ﻛﺮد 148 در آﻳﻪ ي ﻓﻮق ﻣﺸﺮﻛﺎن ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﮔﻤﺮاﻫﻲ ﻣﺎ ﺑﺨﻮاﺳﺖ ﺧﺪاﺳﺖ ﺳﭙﺲ در ﻫﻤﺎن آﻳﻪ آﻧﺎﻧﺮا دروﻏﮕﻮ ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﺪ ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺸﺎن ﻛﻪ " ﺧﺪا اﮔﺮ ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺎ ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺖ ﻧﻤﻲ ﺷﺪﻳﻢ"اﺳﺖ دروغ . اﻣﺎ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ در آﻳﻪ ي ﺑﻌﺪ ﺳﺨﻦ ﻣﺸﺮﻛﺎن را ﺗﺎﻳﻴﺪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺧﺪا ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺖ ﻫﻤﮕﺎن ﺑﻄﻮر ﻗﻄﻌﻲ ﻫﺪاﻳﺖ ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ . ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در دو آﻳﻪ ي زﻳﺮ در ﻣﻮرد ﺟﺒﺮ و اﺧﺘﻴﺎر ﺗﻨﺎﻗﺾ وﺟﻮد دارد دﻗﺖ ﻛﻨﻴﺪ: - ﴾55ﻣﺪﺛﺮ﴿ ﻓَﻤﻦ ﺷَﺎء ذَﻛَﺮَهإِﻟﱠﺎ أَن ﻳﺸَﺎء اﻟﻠﱠﻪﻫﻮأَﻫﻞُ اﻟﺘﱠﻘْﻮى َ وﻣﺎ ﻳﺬْﻛُﺮُون ﴿ وأَﻫﻞُ اﻟْﻤﻐْﻔِﺮَةِ ﴾56ﻣﺪﺛﺮ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﻫﺮ آن ﻛﺲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ از ) ﻗﺮآن(ﻣﻰ ﭘﻨﺪ (55) ﮔﻴﺮد و ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﭘﻨﺪ ﻧﻤﻰ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﮔﻴﺮد ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺧﺪا (56 ) او اﻫﻞ ﺗﻘﻮا و اﻫﻞ آﻣﺮزش اﺳﺖ اﮔﺮ ﭘﻨﺪ ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪاﺳﺖ ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺜﻼ ﻣﻦ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﻢ ﭘﻨﺪ ﺑﮕﻴﺮم وﻟﻲ ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪا ﻧﻴﺴﺖ و ﻳﺎ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﻢ ﺳﺮﭘﻴﭽﻲ ﻛﻨﻢ وﻟﻲ ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪاﻧﻴﺴﺖ و در ﻫﻴ ﭻ ﻣﻮردي ﺧﻮاﺳﺖ و اراده ي ﻣﻦ ﺗﺤﻘﻖ ﻧﻤﻲ ﻳﺎﺑﺪ. اﻳﻦ ﭼﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻦ و اراده اي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﺑﻲ اﺛﺮ اﺳﺖ . ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در ﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو آﻳﻪ ﺗﻨﺎﻗﺾ آﺷﻜﺎر وﺟﻮد دارد در آﻳﻪ ي اول اﻧﺴﺎن را ﻣﺨﺘﺎر و در آﻳﻪ ي دوم اﻧﺴﺎن را ﻣﺠﺒﻮر ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ. اﻳﻦ ﺗﻀﺎد ﺑﻮﻓﻮ ر در ﻗﺮآن و دارد اﺣﺎدﻳﺚ وﺟﻮد . اﻳﻦ ﺗﻨﺎﻗﺾ ﮔﻮﺋﻲ ﺑﺨﻮﺑﻲ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﺤﻤﺪ در ﻣﻮرد ﺟﺒﺮ و اﺧﺘﻴﺎر دﭼﺎر ﺳﺮدرﮔﻤﻲ ﺑﻮده و ﻣﺮﺗﺐ از اﻳﻦ ﺷﺎﺧﻪ ﺑﻪ آن ﺷﺎﺧﻪ ﻣﻲ ﭘﺮﻳﺪه اﺳﺖ . واﻗﻌﻴﺖ اﻳﻨﺴﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﻀﺎد ) اﺧﺘﻴﺎرﻳﺎ اﻧﺴﺎن ﻋﺪم اﺧﺘﻴﺎر ( در ﻗﺮآن وﺟﻮد دارد و ﺗﻼش ﻣﻔﺴﺮان ﻫﻢ ﺑﺮاي ﻛﻤﻚ ﺑﻪ ﻣ ﺳﺖ ﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﺟﺎﺋﻲ ﻧﺮﺳﻴﺪه ا . ﻫﻤﻴﻦ ﺗﻀﺎد ﻣﻮﺟﻮد در ﻗﺮآن ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺑﺰرگ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ي ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ) ﻛﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ اﺧﺘﻴﺎر ﺑﻮدﻧﺪ ( و اﺷﺎﻋﺮه)ﺑﻮدﻧﺪ و ﺻﻮﻓﻴﻪ ﻛﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﺟﺒﺮ (ﺷﺪ . و ﺑﺨﺎﻃﺮ اﻳﻦ ﺗﻀﺎد، ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﻤﻴﺸﻪ در ﻧﻮﻋﻲ ﺳﺮدرﮔﻤﻲ، در ﺑﺮزﺧﻲ از ﺟﺒﺮ و اﺧﺘﻴﺎر، ﺗﻘﺪﻳﺮﮔﺮاﺋﻲ ﻛﻨﻨﺪ و اﺣﺴﺎس ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲ . وﺟﻮد اﻳﻦ ﺗﻀﺎد ﻧﻴﺰ ﻣﺆﻳﺪ ﻏﻴﺮ اﻟﻬﻲ ﺑﻮدن ﻗﺮآن اﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺟﺒﺮ و اﺧﺘﻴﺎر ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﺤﻤﺪ ﻧﻴﺰ ﺣﻞ ﻧﺸﺪه ﺑﻮده اﺳﺖ . ﻣﺤﻤﺪ از ﻃﺮﻓﻲ ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻣﺮدم را
ﺑﻪ ﺗﻼش وادارد و ﻻزم ﺑﻮده ﻛﻪ ﺑﺮاي آﻧﺎن اﺧﺘﻴﺎر ﻓﺮض ﻛﻨﺪ و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻣﻲ ﺧﻮا ﺳﺘﻪ ﺧﺪا را ﻫﻤﻪ ﻛﺎره ي ﺑﻲ ﻗﻴﺪ و ﺷﺮط ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﻨﺪ و ﺗﺮس را از ﭘﻴﺮواﻧﺶ ﺑﺰداﻳﺪ ﻃﺒﻌﺎ ﻻزم ﺑﻮده ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ را ﺗﻨﻬﺎ در دﺳﺖ ﺧﺪا ﻗﻠﻤﺪاد ﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺪون ﺗﺮس از ﺷﻤﺸﻴﺮ دﺷﻤﻦ، ﺑﺎ ﺗﺼﻮر اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺮگ آﻧﺎن ﺻﺮﻓﺎ ﺑﺪﺳﺖ ﺧﺪاﺳﺖ، ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳﻴﻨﻪ ي ﻟﺸﻜﺮ دﺷﻤﻦ ﺑﺰﻧﻨﺪ. ﻋﺪه اي ﺑﺮاي رﻓﻊ اﻳ ﻦ ﺗﻀﺎد، آﻳﺎت ﺟﺒﺮ و اﺧﺘﻴﺎر را ﻛﻨﻨﺪ ﺟﻤﻊ ﻣﻲ و ﺳﻌﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﻣﺮﻛﺐ از ﻫﺮ دو ﺑﺪﺳﺖ آورﻧﺪ . روش ﺟﻤﻊ ﻛﺮدن ، آﻳﺎت و اﺣﺎدﻳﺚ ﻣﺘﻀﺎد در ﻓﻘﻪ و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺑﻜﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﺗﺎ ﺧﻄﺎﻫﺎي ﻣﺤﻤﺪ را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﻨﺪ . اﻳﻦ روش ﺷﺒﻴﻪ روش داﺳﺘﺎن ﻣﻌﺮوﻓﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻼﻧﺼﺮاﻟﺪﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻦ و ﻫﻤﺴﺮم وﺿﻌﻴﺖ آ و ب ﻫﻮاي ﻓﺮدا را ﻛﺎﻣﻼ درﺳﺖ ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ . ﻣﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻢ ﻓﺮدا ﺑﺎران ﻣﻲ آ آﻳﺪ ﻳﺪ و زﻧﻢ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻓﺮدا ﺑﺎران ﻧﻤﻲ . ﻓﺮدا ﭼﻪ ﺑﺎران ﺑﻴﺎﻳﺪ ﭼﻪ ﻧﻴﺎﻳﺪ ﺣﺮف ﻣﺎ دوﺗﺎ درﺳﺖ در ﻣﻲ آﻳﺪ . اﻧﺴﺎن ﻋﺎﻗﻞ )ﺧﺪا ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ ( ﻫﺮ ﺟﻤﻠﻪ اي ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ درﺳﺖ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻧﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﭼﻨﺪ ﺟﻤﻠﻪ اي ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ ﺑ ﺘﻨﻬﺎﺋﻲ ﻏﻠﻄﻨﺪ ﺑﮕﻮﻳﺪ و اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎﻧﺶ ﺧﻄﺎﻫﺎﻳﺶ را درﺳﺖ ﻛﻨﻨﺪ . ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل از ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ)ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻣﺎم ﺷﺸﻢ ( اﻻﻣﺮﻳﻦ “ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ ” ﻻ ﺟﺒﺮ و ﻻ ﺗﻔﻮﻳﺾ ﺑﻞ اﻣﺮ ﺑﻴﻦ ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻪ ﺟﺒﺮ اﺳﺖ و ﻧﻪ اﺧﺘﻴﺎر ﺑﻠﻜﻪ ﺣﺎﻟﺘﻲ اﺳﺖ ﺑﻴﻦ آﻧﺪو . اﻳﻦ ﺟﻤﻊ ﺑﻨﺪي ﺑﺪﻳﻦ ﻧﺤﻮ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﺟﺒﺮ دارﻧﺪ ﺗﺎ ﺣﺪودي)ﻧﺴﺒﻲ ﺑﻄﻮر ( درﺳﺘﻨﺪ ) وﻃﺒﻌﺎ ﺗﺎ ﺣﺪودي ﻏﻠﻄﻨﺪ ( و آﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻔﻬﻮم اﺧﺘﻴﺎر دارﻧﺪ ﻧﻴﺰ ﺗﺎ ﺣﺪي درﺳﺘﻨﺪ و ﺗﺎ ﺣﺪي ﻏﻠﻂ . اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻔﺴﺮان ﻫﻴﭽﮕﺎه ﻟﻐﺖ ﻏﻠﻂ را در ﻣﻮرد آﻳﺎت ﻗﺮآﻧﻲ ﺑﻜﺎر
ﻧﻤﻲ ﺑﺮﻧﺪ . اﻣﺎ ﻻزﻣﻪ ي اﻳﻦ ﺟﻤﻊ ﺑﻨﺪي اﻳﻨﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭽﻴﻚ از اﻳﻦ دو دﺳﺘﻪ آﻳﺎت ﺑﺘ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﻨﻬﺎﺋﻲ درﺳﺖ . و درﺳﺖ اﻳﻨﺴﺖ ﻛﻪ در اﻋﻤﺎل اﻧﺴﺎن ﻫﻢ اﺧﺘﻴﺎر اﻧﺴﺎن ﻧﻘﺶ دارد و ﻫﻢ ﺧﺪا . اﻳﻦ ﭘﺬﻳﺮش ﺧﻄﺎي ﻧﺴﺒﻲ آﻳﺎت ﺟﺒﺮ و اﺧﺘﻴﺎر، دﻗﻴﻘﺎ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ آﻧﺴﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ آﻳﺎت از ﺧﺪا ﻧﻴﺴﺖ ﭼﻮن اﮔﺮ از ﺧﺪا ﺑﻮد، ﺧﺪا ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺟﻤﻠﻪ اي ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻛﺎﻣﻼ درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ ﺗﻼش اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﺮاي اﺻﻼح آن ﻧﺒﺎﺷﺪ.
